محمد نادعلی - مدیرکل عملیات پولی و اعتباری بانک مرکزی: اخیرا نشستی با عنوان "شهرت و اعتبار بانک مرکزی و نقش آن در اثربخشی سیاست‌های پولی و ارزی" در محل اندیشکده پول و ارز (وابسته به موسسه مطبوعاتی بازار پول و ارز) برگزار شد. در این نشست، محمد نادعلی (مدیرکل عملیات پولی و اعتباری بانک مرکزی) به بیان اهمیت و مبانی نظری مفهوم شهرت و اعتبار بانک مرکزی پرداخته و سپس با بررسی عوامل تاثیرگذار بر شهرت و اعتبار بانک مرکزی، به تشریح نحوه اثرگذاری این دو مفهوم بر ثبات اقتصادی پرداخت. وی بیان داشت که بانک‌های مرکزی سه ماموریت اصلی ثبات پولی، ثبات مالی و اشتغال کامل را بر عهده دارند و باید تلاش کنند تا به این سه هدف دست یابند و دو مفهوم شهرت و اعتبار بانک مرکزی از ابزارهای رسیدن به چنین اهدافی است که باید بدان توجه وافری شود. نوشتار ذیل خلاصه‌ای از این نشست تخصصی است که با هم می‌خوانیم.

شهرت و عوامل سازنده آن

شهرت بانک مرکزی اساساً به درک و اعتمادی اطلاق می‌شود که عموم مردم، بازارهای مالی و سایر ذینفعان به توانایی بانک مرکزی در مدیریت موثر سیاست‌های پولی، حفظ ثبات قیمت‌ها و تضمین ثبات مالی دارند. هر چند که شهرت و اعتماد، دو مفهوم بسیار نزدیک به یکدیگرند ولی تفاوت‌های با هم دارند. با این حال مفهوم شهرت بانک مرکزی، زمینه و پایه‌ساز مفهوم اعتبار بانک مرکزی است و به این معنی است که وقتی بانک مرکزی از شهرت خوبی در نزد عاملان اقتصادی برخوردار باشد، زمینه اعتبار و اعتماد به بانک مرکزی نیز فراهم خواهد شد و بانک مرکزی خواهد توانست علاوه بر اجرای سیاست‌های پولی، انتظارات را مدیریت کند و به اهداف مورد نظر خود برسد. اکنون باید بدین سوال پاسخ داده شود که چه عواملی بر شکل‌گیری شهرت بانک مرکزی نقش دارد؟.

در پاسخ به این سوال باید در ابتدا به عملکرد گذشته بانک مرکزی در کاهش تورم، افزایش نرخ اشتغال و حفظ ثبات مالی رجوع کرد. هرچه یک بانک مرکزی در گذشته به اهدافی که اعلام عمومی کرده است، دست پیدا کرده باشد، مسلماً در آینده نیز در نزد عاملان اقتصادی از شهرت بسیار خوبی برخوردار خواهد بود. مورد بعدی شفافیت و ارتباطات بانک مرکزی است. یک بانک مرکزی هرچه که بتواند، سیاست‌های خود را برای عموم افراد تشریح و به صورت شفاف بیان کند و در کل زمینه ارتباط گسترده با عاملان اقتصادی ایجاد نماید، علاوه بر اینکه توانسته است برای نهاد خود شهرت کسب کند، می‌تواند با هزینه‌های اقتصادی کمتری به اهداف و سیاست‌های اعلامی خود دست یابد. استقلال بانک مرکزی نیز از دیگر مواردی است که بر شهرت آن اثرگذار است و هرچه برای عاملان اقتصادی ملموس باشد که بانک مرکزی از نفوذ سیاسی خارج است، بنابراین شهرت بیشتری به بانک مرکزی خواهند داد. مورد بعدی در عوامل موثر بر شهرت بانک مرکزی به ویژگی‌های اخلاقی و صداقت رئیس کل بانک ‌مرکزی بر می‌گردد. در این زمینه می‌توان به بن برننکی اشاره کرد که در هنگام تصدی پست رئیس کل فدرال رزرو به این دلیل که در بحران مالی سال ۲۰۰۸ میلادی عملکرد بسیار قابل قبولی از خود بر جای گذاشته بود، در نزد عاملان اقتصادی به نهاد فدرال رزرو، شهرت بسیاری بخشید. در انتها جایگاه بین‌المللی بانک مرکزی نزد مجامع بین‌المللی، موسسات مالی بین‌المللی و سایر بانک‌های مرکزی جهان، دیگر عاملی است که می‌تواند به یک بانک مرکزی، شهرت اعطا کند.

اعتبار و عوامل سازنده آن

اعتبار بانک مرکزی میزان باوری است که بازارهای عمومی و مالی به تعهد و توانایی اعلام شده بانک مرکزی برای دستیابی به اهداف سیاستی خود دارند. این شاخص بر قابلیت اعتماد به بانک مرکزی برای تحقق وعده‌ها متمرکز است. به بیان دیگر، اعتبار بانک مرکزی به عنوان تعهد به پیروی از قوانین و اهداف سیاستی شفاف تعریف می‌شود. کارل برونر (۱۹۸۳) مفهوم اعتبار را به تاریخچه سیاست‌گذاری و رفتار نهاد سیاست‌گذاری مرتبط می‌داند و کوکرمن (۱۹۸۶) اعتبار را به عنوان معیاری می‌داند که عموم مردم معتقدند زمانی که تغییری در اقتصاد رخ داده است، به دلیل تغییری است که در سیاست اتفاق افتاده است. به صورت کلی، مفهوم اعتبار بانک مرکزی به باور بازارهای مالی نسبت به توانایی بانک مرکزی در دست‌یابی به اهداف اعلامی اشاره دارد. در این بین شاید مهم‌ترین عامل، نوع رژیم سیاست پولی است که بانک مرکزی در چارچوب کدام نظام پولی، وعده‌های خود را اعلام می‌کند و در قالب چه نظام پولی می‌خواهد به این وعده‌ها دست پیدا کند. مشابه با شهرت اعتبار بانک مرکزی، عملکرد گذشته بانک مرکزی نیز از عواملی است که موجب شکل‌گیری اعتبار بانک مرکزی خواهد شد. به عنوان مثال در تاریخ ۶ خرداد سال ۱۳۹۹، توسط بانک مرکزی نرخ تورم هدف ۲۲ درصدی اعلام شد که در دستیابی به چنین هدفی، بانک مرکزی به توفیق آنچنانی دست نیافت. وجود چنین سابقه‌ای از بانک مرکزی در ذهن عاملان اقتصادی باقی می‌ماند و در عمل هم به شهرت و هم به اعتبار بانک مرکزی لطمه وارد خواهد کرد. مورد بعدی اقدامات منسجم و سازگار است، به این معنی که بانک مرکزی باید اهداف اعلام شده خود را دنبال و در راستای آنها عمل کند. علاوه بر این، سیاست‌های بانک مرکزی باید برای بازارهای مالی قابل پیش‌بینی باشد، زیرا که بازارهای مالی برای یک بانک مرکزی قابل پیش‌بینی، ارزش بسیاری قائل هستند و اگر بانک مرکزی بر خلاف سیاست اعلامی، سیاست دیگری برگزیند در عمل بازارهای مالی این نهاد را بی‌اعتبار توصیف می‌کنند. مورد بعدی که باید بدان اشاره کرد، ارتباطات شفاف بانک مرکزی است. بانک مرکزی باید برنامه‌ها و اهدافش را برای رسانه‌ها و بازارهای مالی به خوبی تبیین و تشریح کند تا بتواند آن اعتماد عمومی را به سمت نهاد خود جذب و جلب کند. مورد بعدی مربوط به ثبات قیمت‌هاست و این مورد در نزد عاملان اقتصادی، خود یک شاخص برای سنجش اعتبار بانک مرکزی است. عاملان اقتصادی به طور مداوم عملکرد بانک مرکزی در ثابت قیمت‌ها رصد و پایش کرده و اگر بانک مرکزی به آن نرخ تورمی که اعلام کرده است، دست پیدا کند، طبیعتا اعتماد بیشتری به نهاد بانک مرکزی شکل خواهد گرفت و در انتها شواهدی از شایستگی بانک مرکزی مورد بعدی است که بر شکل‌گیری اعتبار این نهاد اثرگذار است.

در تبیین مفهوم اعتبار بانک مرکزی باید به سه مورد نیز اشاره کرد. مورد اول این است که امروزه اعتبار بانک مرکزی بر حسب عملکرد تورمی تفسیر می‌شود. هرچه عملکرد بانک مرکزی در ماندگاری تورم در سطوح پائین موفق‌تر باشد به این دلیل که توانسته است، انتظارات عاملان اقتصادی را کنترل نماید، اعتبار بیشتری داشته است. مورد بعدی به این جمله اشاره دارد که اعتبار یک دارایی حیاتی برای بانک مرکزی است و بدون آن، سیاست‌های اعمالی ممکن است کمتر موثر باشند و اقتصاد بی‌ثبات‌تر شود و در انتها اینکه اعتبار بانک مرکزی پایه‌ای برای انتظارات است و بیان دیگر اعتبار بانک مرکزی، انتظارات در جامعه را شکل خواهد داد. زمانی که بانک مرکزی معتبر باشد، بازارهای عمومی و مالی از بانک انتظار دارند که مسئولانه عمل کند و به تعهدات خود عمل کند.

تفاوت‌های شهرت و اعتبار بانک مرکزی

همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، شهرت و اعتبار دو مفهوم بسیار نزدیک به هم هستند و ارتباط مستقیمی بین آنان برقرار است. هرچه شهرت یک بانک مرکزی افزایش پیدا کند، اعتبار آن نیز با افزایش همراه خواهد بود. نکته‌ای که باید بدان اشاره کرد این است که شهرت را باید به دست آورد و اعتبار را باید حفظ کرد. به عبارت صحیح‌تر، بانک مرکزی بر اساس رفتار و عملکردی که در گذشته از خود بر جای گذاشته است در طی زمان، شهرتی را کسب خواهد کرد، ولی اعتبارش را باید از طریق اقدامات و سیاست‌هایی که به اجرا درمی‌آورد، حفظ کند. علاوه بر این، شهرت یک درک عمومی و کلی از توانایی‌های بانک مرکزی است. در حالی که اعتبار به معنی باور عاملان اقتصادی نسبت به توانایی‌های بانک مرکزی در دستیابی به اهداف است. در انتها باید اشاره کرد که شهرت یک مفهوم ذهنی و کیفی است در حالی که اعتبار یک مفهوم عینی و قابل اندازه‌گیری است که در بیشتر متون اقتصادی به تفاوت میان نرخ تورم هدف و نرخ تورم واقعی اطلاق می‌شود.

چالش‌های کسب شهرت و اعتبار برای بانک مرکزی ایران

اولین مورد که برای بانک مرکزی ایران در زمینه کسب شهرت و اعتبار می‌تواند چالش ایجاد کند، مربوط به تورم بالا و پایدار است. کشور ایران چندین دهه است که با تورم بالا دست و پنجه نرم می‌کند و اغلب نرخ‌های دو رقمی را تجربه کرده است. این امر به شدت به اعتبار بانک مرکزی برای ثبات قیمت‌ها (ماموریت اصلی هر بانک مرکزی) آسیب رسانده است. مورد بعدی به کاهش ارزش پول ملی اشاره دارد. ریال طی چندین دهه، به ویژه در واکنش به تحریم‌های بین‌المللی و سوءمدیریت اقتصادی، کاهش قابل توجهی را تجربه کرده و این بی‌ثباتی، اعتماد عمومی به توانایی بانک مرکزی برای مدیریت ارز را خدشه‌دار کرده است. شفافیت پائین نیز از دیگر چالش‌هایی است که در این زمینه وجود دارد و موجب شده است که درک سیاست‌های بانک مرکزی و ایجاد اعتماد برای فعالان و بازارهای مالی دشوار شود. چالش بعدی، مداخلات سیاسی است و موجب شده که در طی چندین دهه، تصمیمات بانک مرکزی تحت تاثیر ملاحظات سیاسی قرار گیرد. فقدان استقلال بانک مرکزی در نهایت منجر به تضعیف اعتبار این نهاد شده و نگرانی‌هایی را در مورد توانایی بانک مرکزی در دنبال کردن سیاست‌های اقتصادی صحیح ایجاد کرده است. در نهایت تحریم‌های بین‌المللی دسترسی کشور ایران به سیستم مالی جهانی را به شدت محدود کرده است و توانایی بانک مرکزی برای انجام معاملات بین‌المللی و مدیریت موثر ذخایر ارزی را محدود کرده است.

در جدول (۱) نیز به صورت خلاصه مقایسه شهرت و اعتبار بانک مرکزی ایران و تجارب موفق جهانی به نمایش درآمده است.

جدول (۱): مقایسه شهرت و اعتبار بانک مرکزی ایران و تجارب موفق جهانی

نتیجه‌گیری و توصیه سیاستی

در این بخش ابتدا به صورت اجمالی از مباحث مطرح شده، نتیجه‌گیری بیان و سپس بر اساس نتایج گفته شده، توصیه‌های سیاستی بیان خواهد شد.

در مورد نتیجه‌گیری می‌توان بیان داشت که:

• مدیریت بحران: مدیریت بحران موثر می‌تواند، شهرت و اعتبار بانک مرکزی را تقویت کند، در حالی که سوءمدیریت می‌تواند پیامدهای منفی شدید و طولانی مدت داشته باشد.
• سابقه: گذشته عملکرد بانک مرکزی تاثیر بسزایی بر شهرت و اعتبار آن دارد. دستیابی مداوم به اهداف سیاستی، کلید ایجاد و حفظ اعتماد است.
• اهمیت ثبات: تصمیمات سیاستی متناقض و تغییر در استراتژی‌های ارتباطی می‌تواند به اعتبار بانک مرکزی آسیب برساند. یک رویکرد ثابت برای ایجاد اعتماد و اطمینان ضروری است.
• شفافیت و ارتباطات: شیوه‌های ارتباطی شفاف به عاملان اقتصادی کمک می‌کند تا اهداف، اقدامات و منطق بانک مرکزی را درک کنند.
• ثبات قیمت‌ها به عنوان یک هدف کلیدی: تمرکز مداوم بر ثبات قیمت برای ایجاد اعتماد و اعتبار حیاتی است. بانک‌های مرکزی که وظایف مشخصی دارند و به طور فعال ثبات قیمت‌ها را دنبال می‌کنند در حفظ اعتبار خود موفق‌تر هستند.
• اهمیت استقلال: بانک‌های مرکزی که مستقل از نفوذ سیاسی تلقی می‌شوند، شهرت و اعتبار بیشتری دارند. وجود چنین استقلالی به بانک‌های مرکزی این اجازه را خواهد داد که به جای دستاوردهای سیاسی کوتاه‌مدت، بر ثبات اقتصادی بلندمدت تمرکز کنند.

بر اساس نتایجی که پیش‌تر ذکر شد می‌توان توصیه‌های سیاستی زیر را ابراز کرد:

• ساختن شهرت و اعتبار سخت است، ولی آسان از دست خواهد رفت: ایجاد شهرت و اعتبار بانک مرکزی، مستلزم تلاش مستمر و تعهد به سیاست‌های صحیح است، در حالی که می‌تواند به راحتی با گام‌های اشتباه در سیاست یا اقدامات ناسازگار از بین رود.
• مداخلات سیاسی مضر است: مداخله سیاسی در سیاست پولی، استقلال بانک مرکزی را تضعیف و به مرور زمان شهرت و اعتبار آن را از بین خواهد برد.
• ارتباطات یک ابزار است: ارتباطات شفاف و منسجم با عاملان اقتصادی می‌تواند ابزار قدرتمندی برای مدیریت انتظارات و کسب شهرت و اعتبار برای بانک مرکزی باشد.
• تعهد بلندمدت به سیاست صحیح: تعهد بلندمدت به سیاست‌های اقتصادی صحیح برای ایجاد و حفظ شهرت و اعتبار بانک مرکزی ضروری است.